Teksty ślabikŏrzowe: Polterabynd i Tarnogōrski Karłuszowiec

Polterabynd

Do dzisiej pamiyntōm, jak za bajtla słyszołch trzaskanie szkła przed godami u sōmsiadōw. Wtedy myślołch, co je to normalnŏ tradycyjŏ we cołkij Polsce. Polterabynd niyma ale polski, a ślōnski tyż niy do kōńca.

Żŏdyn niy poradzi pedzieć, skōnd wziōnło sie trzaskanie szkła przed godami. Jedni wierzōm, co biere sie to ze zwykōw germańskich plymiōn, kere ciepały szplitry, coby ôdgōnić złe mŏry. Inksi padajōm, co zdrzōdłym je trzaskanie gliniannych nŏczyń po pogańskij ôfiarze. Je tyż możebne, co polterabynd mŏ tyż motyw blank psychologiczny: chopcy, kerzi chcieli ôżynić sie z dziouchōm, kerŏ wydŏwŏ sie za inkszego, mogli przijść i puścić ze siebie nerwy.

Słowo „polterabynd” wziōnło sie z niymieckigo „Polterabend”, a to zaś ôd „poltern” (robić larmo) i „Abend” (wieczōr).

Piyrszy rŏz pisano było ô tym we 1517 roku we strzodkowych Niymcach i tam tyż sie polterabynd festuje, ale niy we cołkich – na Bajerach, a tyż we Austryji i Szwajcaryji żynich i modŏ pani majōm ôsobne fajry ino dlŏ synkōw abo dziouch. Trzaskanie fajrujymy tyż my, Kociewiŏki, Kujawiŏki i Kaszuby. We Daniji za to polterabend to je miano kożdego fajru przed godami, chociŏż niy ma tam tradycyje trzaskaniŏ niczego.

W Niymcach trzaskać we polterabynd idzie wszyjsko krōm szkła i zdrzadeł. Wierzi sie tam, co strzaskane szkło przinosi pecha, a strzaskane zdrzadło to już blank niyszczyńście. W niykerych regiōnach ô pōłnocy hajcuje sie galŏty ôd żynicha, a strzewiki ôd modyj pani przibijŏ sie kajś gwoździami. Hasie po spŏlōnych galŏtach sie zbiyrŏ i społym ze flaszkōm gorzoły wrażŏ do ziymie, a rok niyskorzij sie flaszka wykopuje i wypijŏ.

A jak u nŏs sie fajruje polterabynd? Dziyń abo pŏra dni przed godami przŏciele i ci, co niy sōm zaproszyni na wesele prziłażōm przed chałpa ôd modyj pani. Po prŏwdzie zaproszynie na polterabynd niyma nic przidajne i przijść może kożdy, fto chce. Polterabyndu sie tyż niy anōnsuje. Porzōnd modzi padajōm kōmu, co fajer bydzie w tyn a tyn dziyń i informacyjŏ sie sama rozłazi po ludziach.

Goście sōm ôblyczyni na krasiato, a niyrŏz ôdstawiajōm kōmedyjo ze cyganiōnōm modōm pŏrōm. Modzi tyż majōm niyrŏz ôblyczōne treski ze śmiysznymi hasłami. Niyskorzij goście na zygrōdka zaczynajōm ciepać roztōmajte rzeczy, a prawi modzi niy mogōm sie gorszyć ô nic, chociŏż bydōm musieli cołki rojmōng skludzić. W lufcie furgŏ wszyjsko – ôd ausgusōw, bez dōnice, aże po sztepsliki i zdrobiōny styropian. Inakszyj aniżeli w Niymcach, u nŏs idzie tyż trzaskać szkło, zdrzadła ale sōm zakŏzane skuli tych samych prziwiarek, co tam. Wierzi sie, co im wiynkszy krōm bydzie do skludzyniŏ, tym wiyncyj szczyńściŏ bydōm mieć modzi. Tak to ôkludnŏ zygrōdka na jedyn wieczōr stŏwŏ sie nojgorszym bajzlym. Modzi muszōm wszyjsko skludzić, a to skuli tego, co majōm sie przewiedzieć, co skōńczyło sie leke życie i terŏzki czekŏ ich moc roboty. Inkszōm ważnōm wiadōmościōm je to, co jeźli skludzajōm społym, to i społym poradzōm sie z kożdōm niyprzileżytościōm.

Werci sie tyż pedzieć, co niy wszyndy trzaskŏ sie bele co. Na Ślōnsku porzōnd trzaskŏ sie ino porcelana.

Snadnōm rzeczōm trzaskanie i larmo to ino jedna strōna cołkigo polterabyndu. Po trzaskaniu zaczynŏ sie gościna, a we myni idzie znojść roztōmajte maszkety. Idzie trefić kartŏfelzalat, bigos, smażōny wuszt, żymlŏk abo krupniŏk, a jak sie już dobrze pojy, to idzie sie jeszcze dociś kołŏczym. Drużba co chwila polywŏ gościōm, co tam mŏ we flaszce, ale tyż sōm brauzy i inksze napoje.

Niy idzie niy spōmnieć, co „Polterabend” to je tyż tytuł dziwŏdła Stanisława Mutza. Zaczynŏ sie na ôstatku piyrszyj światowyj wojny, a kōńczy we nowyj Polsce. Jak idzie przeczytać na strōnie internetowyj Ślōnskigo Tyjatru, je to poetycki fresk, kery ôsprawiŏ ô pōmotlanyj historyji Ślōnska i Ślōnzŏkōw.

Dzisiej polterabynd sie corŏz to mynij fajruje. Corŏz to wiyncyj trefiajōm sie gody na moda zachodnio ze sztandardowym fajrym choby z filmu. Niy wiym eli to skuli tego, co na kożdo tradycyjo sie u nŏs dziwŏ choby na relikt dŏwnych lŏt, eli je to skuli cołkij globalizacyje. Zdŏ sie ale pedzieć, co przeca nasze tradycyje to je to, co nŏs definiuje. Niy pozwōlmy na to, coby ze wszyjskigo, co ślōnske, ôstała nōm ino gŏdka.

Tarnogōrski Karłuszowiec

Jak bydziecie w Tarnowskich Gōrach, to niy możecie zapōmnieć ô tym, coby sie przeszpacyrować bez ulica Miarki, kerŏ kludzi ôd Piastowskij do Legiōnōw. Mŏ ôna swōj włŏsny klimat, mocka przi nij piyknych stawiyń stoji, a to, że je wyflostrowanŏ, to dopołniŏ cołkości. Na kōńcu, tam, kaj je krziżōwka z Legiōnōw stoji pałac Karłuszowiec abo Carlshof, w kerym terŏzki je Edukacyjne Cyntrōm Ôbleczyniŏ i Rzymiosła, a przōdzij szło tam trefić same sroge perzōny.

Wszyjsko zaczło sie kole 1650 roku, jak Aleksander Cucher kupiōł ziymie naôbkoło i zrobiōł tam gospodarka. Niycołke sto lŏt niyskorzij, przi przileżytości drugij ślōnskij wojny swobodny pōn stanowy Bytōmia Karol Jōzef Erdmann Henckel von Donnersmarck wziōn strōna Maryje Teresy, eli Austryjŏkōw. Prusŏki wojna wygrali i skuli tego wszyjske dōminia ôd bytōmskich Donnersmarckōw ôstały skōnfiskowane i przekŏzane protestanckij liniji familije, a Karol musioł przeniyś sie do Wiednia, kaj umrził w 1760. Nojstarszy syn ôd niego, Franc Ludwik, poradziōł ôdzyskać włŏszczyzna, ale musioł znojś sie nowy dōm, bo zawczasu Donnersmarcki miyszkali we bytōmskim ratuszu. Beztōż kupiōł statek po Cucherze i doł mu miano Carlshof ku erze swojigo fatra.

Stawiynie trocha przebudowoł, coby pomiyściyła sie tam familijŏ i rzōndzicielstwo ôd niego dōminiōw. Umrził w 1768 roku, a Leopoldyna, żōna ôd niego, żyła jeszcze dalsze dwadziścia sztyry lata w Karłuszowcu. Skirz tego, że była z niōm skuplowanŏ francuskŏ familijŏ grŏfōw La Valette d’Uclaux, w pałacu miyszkali ôni ôd kōńca XVIII stoleciŏ. Możliwe, iże trefiyli tam skuli Francuskij Rewolucyje.

Na poczōntku XIX stoleciŏ wele pałacu zrobiōno park landszaftowy, a w pōłowie tego samego przekludziyli sie tam byamtry bytōmskich dziedzin Donnersmarckōw. Po piyrszyj światowyj wojnie w Karłuszowcu prŏcowoł zarzōnd polskij tajle The Henkel von Donnersmarck-Beuthen Estates Limited (w Bytōmiu bōł zarzōnd tajle niymieckij). W 30. latach miyszkoł tam z żōnōm i cerōm kuzyn ôd Donnersmarckōw fyrszt Paweł Sapieha, kery niyskorzij bōł podpukownikym amerykōńskigo wywiadu. Żōna ôd niego to była Virgilia Peterson, żurnalistka.

Tak, jakech na poczōntku napisoł, ôd 1959 do dzisiej w pałacu je szkoła. Niyma ôn jakiś ekstra z wyglōndu, atoli w tych murach siedzi ślōnskŏ historyjŏ, a dyć keby jij niy było, toby niy było i nŏs.