Skip to content

Teksty ślabikŏrzowe: Zōmek w Starych Tarnowicach i Walyntynki

Zōmek w Starych Tarnowicach

Zōmek w Starych Tarnowicach postawiōł miyndzy 1520 a 1570 rokym Pyjter z familije Wrochymōw z Ksiynstwa Bytōmskigo, skuli czego mŏ ôn natura rynesansowo. Pyjter ułożōł sie w 1528 roku z fyrsztym Janym II Dobrym, że za trzecio tajla daniny miejskij ôddŏ tajla swojich ziym, na keryj ulokuje sie nowe miasto. Tak zaczła sie historyjŏ Tarnowskich Gōr, kerych dzielnicōm sōm dzisiej Tarnowice.

Zōmek w Starych Tarnowicach
Zōmek w Starych Tarnowicach

Zōmek piyrwyj mioł ôtwarty plac ôd strōny pōłnocnyj. Do stawiyniŏ użyto było kamynia, wszyjske krzidła miały dwa poziōmy. W pōłnocno-weschodnij tajli stoji trzisztokowŏ, zmocniōnŏ wieża.
Bez swoja historyjo bōł włŏszczyznōm ôd mocki ludzi, miyndzy inkszymi starosty bytomskigo Balcera Ohma i szkockigo szlachcica Kaspra Huntera z Grandon. Dlŏ Donnersmarckōw zōmek w Starych Tarnowicach kupiōł ôd Gottlieba von Büttnera Karol Łazŏrz w 1820 roku, a w kōmplecie wziōn tyż wtedy Ôpatowice.
W XIX stoleciu dostawiōne ôstało pōłnocne krzidło, kere zawarło plac postrzodku zōmku. Zamurowano było tyż krużganki, a elewacyjo przerobiōno było na klasycystyczno.
Po wojnie zōmek i ziymie naôbkoło wziōn PGR. W tym zabytkowym stawiyniu ôd tego czasu były biōra i pōmiyszkania. Jak to zawdy bywŏ, jak coś je ôd wszyjskich, to je ôd żŏdnego i zōmek z roku na rok wyglōndoł corŏz to gorzij.
W 2000 roku kupiōł cołki teryn Rajner Smolorz, kery nojprzōd ôdnowiōł masztalnia i zrobiōł tam Gospoda u Wrochyma. We staryj ôborze je terŏzki sztyrogwiŏzdkowy hotel, a w zōmku mogymy ôbejzdrzić zbiory muzeōm, ale je tam tyż bibliŏtyka ze starymi ksiyngami, kere pōn Smolorz kolekcjōnowoł dwadziścia piyńć lŏt. Na kożdym kroku we zōmku wydŏwŏ sie, że za chwila zza winkla wylyzie Maciej Korwinus abo Ludwik Jagellōński. Tela roboty i piniyndzy, wiela wraziyli Smolorze w swoja włŏszczyzna to je coś niy do przerachowaniŏ. Werci sie tam pojechać i ôbejzdrzić.

Walyntynki

Sztyrnŏstego lutego we kościele katolickim mōmy spōmniynie świyntego Walyntego – patrōna ôd kochankōw. Skuli amerykanizacyje naszyj kultury prziszło mi beztōż pisać ô Walyntynkach i kochankach.

Tajla 1. Skōnd sie wziōnły te Walyntynki?

Andrea Camassei - Lupercalia
Andrea Camassei – Lupercalia

Żŏdyn niy poradziōł pokŏzać, co Walyntynki majōm co spōlnego z Grekami abo Rzimianami, ale we antycznych wierzyniach idzie trefić sie z podanymi na Walyntynki tradycyjami.
Wedle starowiecznego greckigo kalyndŏrza, czas miyndzy pōłowōm stycznia i pōłowōm lutego, mianowoł sie gamelion i bōł miesiōncym poświyncōnym manżelstwu Zeusa i Hery. Na ta przileżytość Greki dycki rychtowali fajer, ale niy wiymy, jak ôn wyglōndoł.
Starowieczne Rzimiany ôd idōw lutowych (trzinŏstego lutego) bez trzi dni fajrowali luperkalia. Plutarch tak ô nich pisoł: Modzi ze rzimskij arystokracyje lŏtajōm pō mieście pō nagu […] i pierōm wochatymi rzymiyniami ludzi, z kerymi sie trefiōm. Mocka zŏcnych kobiyt na schwŏl stŏwŏ im na drōdze i […] wyciōngajōm rynce, coby dostać pō nich, pōniywŏż wierzōm, co brzymiynne skuli tego prościj urodzōm, a niybrzymiynnym bydzie prościj zastōmpić. Fajrowaniŏ luperkaliōw zakŏzoł papiyż Gelasius I (492–496).

Nojstarsze teksty ô Walyntynkach

Wedle mocki ludzi nojstarszy tekst ô Walyntynkach to „Ptŏsi Syjm” napisany ôd Geoffreya Chaucera w 1382 roku na jubileusz manżelstwa krōla Anglije Richarda II i Anny Czeskij, kaj autōr pisze: „Tak to w kożdy Dziyń świyntego Walyntego / Kożdy ptŏk ôbiyroł kochanka swojigo.” Postrzodek lutego to je ale trocha cudaczny czas dlŏ ptŏkōw we Angliji na zŏlyty. Barzij racjōnalne je spōmniynie świyntego Walyntygo z Gynuy, biskupa, kery umrził kole 307 roku. We kalyndŏrzu liturgicznym je ôno 2 mŏja i tyż w tyn dziyń bōł podpisany traktat manżelski Richarda i Anny.
Nojstarszŏ znōmŏ walyntynka była napisanŏ ôd Karola Orleańskigo do swojij żōny kejś miyndzy 1416 a 1435 rokym. Karol ôd batalije pod Agincourt (1415) siedzioł zawarty we lōndyńskij Tower i napisoł: „Je żech już chory z miyłości, / Moja nojsłodszo Walyntynko”. Chociŏż po 25 latach zawarciŏ bōł nazŏd wolny, to niy prziszło mu sie trefić ze żōnōm, pōniywŏż umrziła ôna podwiela go Anglijŏki puściyli.

Fridrich V
Fridrich V

Na isto ciekawe je to, że nasz zimowy krōl, Fridrich V, żyniōł sie z Elżbiytōm Stuart w Angliji 14 lutygo 1613 roku, a na ta przileżytość John Donne napisoł dlō nich epitalamiōm (śpiywka weselnŏ), kere Anglijŏki uznŏwajōm za przikłŏd nojwyższego kōnsztu. Autōr bez cołko śpiywka gŏdŏ do świyntego Walyntego, ale zacytuja ino piyrszy wers: „Chwoła ci, biskupie Walynty, ôd kerego dziyń to je”. Fridrich bōł korōnowany na krōla Czech 4 listopada 1619, a panowoł ino rok i sztyry dni.

Zŏlyty we naszyj tradycyji

Skuli tego, że przinŏleżymy do strzodkowyj tajle Europy, nigdy niy mieli my tradycyji fajrowaniŏ Walyntynek. Do Niymiec były ône prziniesiōne ôd amerykōńskich wojŏkōw po drugij wojnie światowyj, a we Polsce i Czechach pokŏzały sie we 90. latach XX stoleciŏ.
Dycki mieli my za to tradycyjo sobōtki abo świyntego Jana. Pogańskŏ sobōtka fajrowanŏ była z 21 na 22 czyrwca jeszcze dugo po chrystianizacyji Ślōnska. Pawoł Jasienica pisoł, że biskup wrocławski zakŏzoł fajrowaniŏ sobōtki na Ślynży kole 1928 roku, a ôstatni rŏz richtich po pogańsku fajrowano było tam we 1937 roku, kej widzioł to niymiecki badŏcz Fritz Geschwendt.
Noc świyntojańskŏ przitrefiŏ sie dycki we wilijo świyntego Jana – z 23 na 24 czyrwca. Kościōł złōnaczōł tako tradycyjo, coby ludzie skōńczyli fajrować sobōtka. Podarziło sie to niy do kōńca, bo terŏzki jedna i drugŏ noc sie motlajōm i niykerym sie zdŏwŏ, co sobōtka i noc świyntojańskŏ to je jedno i to samo. Nojważniyjsze ale, że już za starego piyrwyj mieli my lepszo tradycyjo fajrowaniŏ miyłości. Pojakymu? Nasza tradycyjŏ je starszŏ aniżeli Walyntynki ô pŏraset lŏt – to rŏz. We czyrwcowõ noc je dycki kole dwadziścia stopni cieplij aniżeli w lutowy dziyń – to dwa. No i snadnōm rzeczōm noc była dycki lepszōm kamratkōm dlŏ kochankōw aniżeli dziyń (no niy gŏdejcie, że niy) – to trzi.

Tajla 2. Rōmantycznie po ślōnsku piyrwyj

Trza prziznać, co niy mōmy tradycyje pisaniŏ ani gŏdaniŏ pō naszymu ô tym, co czujymy, bo ôd tego była gŏdka niymieckŏ, polskŏ abo czeskŏ. Nigdy tyż niy byli my rōmantyczni, a gibko przełaziyli my do kōnkretōw. Nojlepij to pokŏzuje Tyjater Korez we swojij adaptacyji „Cholōnka”. Stanik z Michciōm siedzōm sie na trŏwie, ôn jij ôtwiyrŏ knefle we klajdzie, a ôna zgańbiōnŏ padŏ Te, a co ty robisz? Stanik na to: No lygej!
Jak sie wejrzeć do ksiōnżek ze ślōnskimi śpiywkami, to tyż w nich za czeski rōmantyzmu niy ma. Durch ino ô ôbrŏcaniu za stōdołōm i tracyniu wianka. Nojleksze, co żech poradziōł znŏlyźć, to A jak pōdziesz na zŏlyty, niy syjmuj ty mycki, / Coby dziouchy niy padały, iże to tak wdycki. / A jak pōdziesz na zŏlyty, niy syjmuj ty galŏt, / Coby dziouchy niy padały, iżeś sie niy najŏd.” (u Malinowskigo).

Rōmantycznie po ślōnsku dzisiej

Autorōw, co piszōm rōmantycznie po ślōnsku idzie porachować na palcach jednyj rynki. Naprŏwda to na jednym palcu, bo rozchodzi sie ô Karola Gwoździa. Możno to skuli tego, że w nŏs tyż je jakŏś blokada do gŏdaniŏ ô uczuciach pō naszymu. Ôd razu przełażymy na polski, a dyć we naszyj gŏdce je mocka słōw i fraz, kere majōm na isto srogi ladōnek ymocyjōnalny: „kusik”, „przŏć”, „kochanka”/„kochanek”, „miyłować”, „gryfnŏ frelka”, „szwarny synek”, „ôstōń przi mie”… Źle to brzmi? Po polsku ani by niy szło takij rōmantycznyj atmosfery złōnaczyć, jak idzie pō naszymu.
Chociŏż niy podobajōm mi sie Walyntynki, bo niy sōm my Anglijŏki abo Amerykōny, to wyużyjmy tyn dziyń do tego, coby drugij pōłōwce pedzieć pō naszymu, co czujymy.

Czytej dalij:

Piyrszŏ tajla: Polterabynd i Tarnogōrski Karłuszowiec

Drugŏ tajla: Klŏsztōr Kamilianōw i Rebelijŏ czeskŏ

Trzeciŏ tajla: Sami i Pałac we Rybnyj

Wiyncyj ô ślabikŏrzu:

Be First to Comment

Ôstŏw ôdpowiydź

Twoja adresa email niy bydzie ôpublikowanŏ. Wymŏgane pola sōm ôznŏczōne *