Skip to content

Teksty ślabikŏrzowe: Sami i Pałac we Rybnyj

Sami

We pōłnocnyj tajli Skandynawije miyszkajōm ludzie Sami (abo Saami) – lud, kery je tam ôd piyńciu tysiyncy lŏt.

Ludzie Sami i ôd nich kultura

Noże duodji
Noże duodji

Wszyjskich Sami je kole 160 tysiyncy. Nojwiyncyj żyje we regiōnie Sápmi we pōłnocnyj Skandynawiji.

Sami ôd stoleci majōm swoje knify tworzyniŏ roztōmajtych produktōw do używaniŏ bez tydziyń. Mianuje sie to duodji, a mŏ natura kōnsztowo. Duodji to taszki, noże, szolki, szachtelki, niykere tajle ôblyczyniŏ atp. Używŏ sie do tego takich sztofōw, jak drzewo, rogi ôd ryniferōw abo skōra. Tradycyjnie używane farby to czyrwōnŏ, zielōnŏ, modrŏ i żōłtŏ.

Tradycyjne ôblyczynie ôd Sami mianuje sie gákti. Piyrwyj było robiōne ze skōry ôd ryniferōw, ale terŏzki używŏ sie wołny, baumwole abo jedbŏwu.

Mŏwa

Gŏdka ôd ludzi Sami, a radszyj gŏdki, przinŏleżōm do skupiny uralskij. Je ich jedynŏście, a jeszcze pŏra lŏt do zadku we nauce było padano, co sōm nojbliższe gŏdce fińskij. Analizy niykerych lingwistōw ale pokŏzały, iże to, że gŏdki Sami sōm podane na fińsko wziōnło sie z tego, że ône sie ôd dugigo czasu miynszały, a niy ôd tego, że wziōnły sie ôd jakij spōlnyj bezpostrzednij protogŏdki.
Rachuje sie, co gŏdkami Sami bez tydziyń gŏdŏ kole trzidziści tysiyncy ludzi we Norwegiji, Szwecyji, Finlandyji i Rusyji.

Muzyka

Nojbarzij znōmŏ zorta muzyki ôd Sami mianuje sie joik. Podle badŏczōw muzyki je to jedna ze nojstarszych muzycznych tradycyji we Europie, a gyszpant je to, że ôd nij źwiynk je podany na muzyka ôd amerykōńskich Indianerōw.

Tradycyjnie joik śpiywŏ sie a capella, chociŏż terŏzki mocka artystōw używŏ bymbna abo inkszych insztrumyntōw. Skuli tego, że joik mŏ natura szamańsko i przedchrześcijańsko, bez pŏra stoleci śpiywanie jego było zakŏzane.

Sam możecie sie posuchać. Po prŏwdzie je to barzij moderny knif, ale wedle mie taki je nojfajniyjszy dlŏ ucha.

Historyjŏ

Niyjedyn może sie spytać, pojakymu pisza ô Sami. Skuli tego, że ôni majōm take same szprymy jako myńszość, co my.

Kole pōłowy XIX stoleciŏ ze strōny norweskigo regyrōnku zaczła sie presyjŏ, coby Sami sie znorwegizowali, a ôd poczōntku XX stoleciŏ używanie Sami w kościołach, szkołach i urzyndach było zakŏzane. Po strōnie szwedzkij i fińskij niy było takigo czegoś, ale progres ekōnōmiczny skandynawskij pōłnocy zrobiōł swoje.

Familijŏ Sami kole 1900 roku.
Familijŏ Sami kole 1900 roku.

Miyndzy 1900 a 1940 rokym Norwegijŏ wydała mocka piniyndzy, coby wytympić kultura Sami. Kożdy, co chcioł kupić ziymia we Finnmarku, musioł pokŏzać, że poradzi gŏdać pō norwesku, a norweskŏ i ruskŏ polityka dokludziyła aji do tego, że mocka ludzi było wyciepniyntych ze swojij ziymie. Gŏdka i kultura norweskŏ były pokŏzowane jako moderne, a wszyjsko, co ôd Sami, jako stare, bez kultury, śmiyszne, aji jako coś ôd niższyj rasy.

We Rusyji stare knify życiŏ były zniszczōne ôd kolektywizacyje. Bezma wszyjscy Sami byli ôd wtedy wrażyni do jednego kołchozu, a sowiety durch robiyli na rozwōj tego ważnego strategicznie regiōnu i narŏz naôbkoło sjechała sie mocka ludzi ze cołkij Rusyje.

Batalije we drugij wojnie światowyj przitrefiały sie akuratnie we samym postrzodku ziym ôd Sami. We 1945 roku ze Sápmi ôstały ino ruiny, a cołkŏ widzialnŏ historyjŏ znikła.

Po wojnie piyrsze radiowe wiadōmości w gŏdce ôd Sami szło posuchać ôd 1946 roku, ale cołkŏ kultura i ludzie byli durch ignorowani, a ôficjalnŏ polityka norwegizacyje była kōntynuowanŏ.

Wszyjsko sie zaczło zmiyniać na kōniec 70. i na poczōntku 80. lŏt. Bōł to czas, kej zrobiyła sie srogŏ chaja skuli planu postawiyniŏ wodnyj elektrykownie na rzyce Alta we Finnmarku. Skuli tego jedna wieś i smyntŏrz ôd Sami by musiały być zalōne i cołkŏ Norwegijŏ narŏz zaczła ôsprŏwiać ô tych ludziach. Narŏz ôd nich kultura i gŏdka zaczły sie robić gyszpant i chociŏż na kōniec elektrykownia była postawiōnŏ, to prziszły inksze efekty. Norwegijŏ skōńczyła z politykōm norwegizacyje, a zaczła prōmować Sami. Mało tego: we 1997 roku krōl Norwegije Harald V przeprosiōł Sami za tako polityka i pedzioł, co Norwegijŏ je na terytoriach dwōch ludōw – Norwegōw i Sami.

Myntalność ludzi ale jeszcze niy zmiyniyła sie do kōńca. We 2011 roku miasto Tromsø – nojwiynksze miasto we pōłnocnyj Norwegiji i historyczny dōm ôd Sami – chciało przistōmpić do Regiōnu Gŏdki Sami. Skuli tego wszyjske tabule w mieście by były we dwōch gŏdkach, a Sami by mogli w urzyndach gŏdać po swojimu. Prawicowcy zaczli ale skuli tego chaja i gŏdali, że to je norweskŏ ziymia, a Sami to coś cudzego (sic!). Zrobiyli z tego swoje hasło na welōnek, wygrali go i cŏfli wszyjsko.

Widać niy ino w Polsce sōm ludzie, co sie urwali z dŏwnych lŏt.

Pałac we Rybnyj

Posiedzicielami statku w Rybnyj w XVIII stoleciu ôstali Warkocze, kej kupiyli je ôd Jana Kotulińskigo. Pałac w Rybnyj postawiyli w 1796 roku, a coby być barzij akuratnym, zrobiyła to Antōnina Warkocz z Bujakowskich, gdowa po Karolu Antōnim Warkoczu. Stawiynie było w baukōnszcie niyskororenysansowym i klasycystycznym. Fōndatorka umrziła w 1829 roku i ôbiekt erbli pō nij Chrzōnszczewscy, kerzi przedali go w 1856 von Koschützkim.

Pałac w Rybnyj
Pałac w Rybnyj

Koschützcy byli familijōm szlacheckōm polskigo pochodzyniŏ. Nojdŏwniyjszy czōnek ôd nij to bōł Maciej – warszawski podstarosta kole 1530 roku. W XVII stoleciu przekludziyli sie na Gōrny Ślōnsk i dorobiyli sie sam mocki dōminiōw. W czasach krōla Stanisława Augusta Paweł i Maciej von Koschützki przekludziyli sie nazŏd do Polski, kaj dostali indygenat i jedyn ôstoł kanōnikym w Gniyźnie, a drugi kapitanym Wojska Korōnnego. Potōmni ôd Macieja ôstali po rozbiorach na polskich ziymiach.

A co do linije ślōnskij: w 1811 Karol von Koschützki dostoł przizwolynie na skuplowanie miana Koschützki z mianym Larisch (moc barzij znanym; Karol bōł erbym ôd Gustawa von Larisch) i ôdtōnd pisoł sie von Koschützki-Larisch. Uwŏżoł sie za Niymca, chociŏż bōł polōnofilym. W latach 1851-1853 wydŏwoł “Poradnik dla ludu Górnośląskiego”, w 1859 przekŏzoł gminie 1000 talarōw, coby były piniōndze na sztwŏrtego rechtora, ale mioł jedyn warōnek: w szkole majōm być sztyry godziny polskigo w tydniu. Mioł dwōch synōw – Adalberta i Alfreda i to prawie tyn drugi kupiōł pałac w Rybnyj i sie tam przekludziōł. Pō nim miyszkoł tam syn ôd jego brata Richard, a niyskorzij syn ôd Richarda, Egōn.

Egōn pōnoć welowoł za Polskōm. Po wytyczyniu granicy znŏd sie po polskij strōnie kole kilōmetra ôd granicy. Mylynie patriotyzmu z nŏrodowym szowinizmym – dōmyna aktywistōw z cyntrale – dokludziyło do tego, iże Egōn, dyć Niymiec, mioł już zatela. W 1922 roku przedoł Rybno i wyjechoł z familijōm do Wrōnina.

Pałac w Rybnyj ze zadku
Pałac w Rybnyj ze zadku

Ôd 1935 pałac bōł siedzibōm Skupiny Strzeleckij, a w czasie drugij wojny światowyj familijŏ Donnersmarck trzimała w nim swoje dokumynty. W 1945 stawiynie przerobiōno było na pōmiyszkania kōmunalne. Jak to bywŏ przi pōmiyszkaniach kōmunalnych – ôbiekt ôstoł doimyntnie zdewastowany. Szczyńściym w latach 1974-1980 strzybnicki Zamet społym z krakowskōm Prŏcowniōm Kōnserwacyje Zabytkōw ôdnowiyli pałac. Ôd 1983 używało go Stŏwarziszynie Polskich Artystōw Muzykōw, w 1991 zmiyniōł sie na Regiōnalne Cyntrōm Kultury, a ôd 1998 fōnguje jako Pałac w Rybnyj spōłka z o.o. Je tam dzisiej hotel, restauracyjŏ i cyntrōm kōnferyncyjne. Ôrganizuje sie tyż kōncerty kameralne.

Ô pałacu idzie posuchać na strōnie Radia Katowice. Ôsprŏwiŏ ô nim Arkadiusz Kuzio-Podrucki, nojwiynkszy szpec ôd ślōnskij szlachty i arystokracyje.

Czytej dalij:

Piyrszŏ tajla: Polterabynd i Tarnogōrski Karłuszowiec

Drugŏ tajla: Klŏsztōr Kamilianōw i Rebelijŏ czeskŏ

Sztwŏrtŏ tajla: Zōmek w Starych Tarnowicach i Walyntynki

Wiyncyj ô ślabikŏrzu:

 

3 kōmyntŏrzōw

  1. Marek Marek

    Nō ciekawy tekst, co mie w ślypka źgnyło to sōm 2 słōwka, jedno to “szprymy” ftoregoch jeszcze nigdy przōd niy słyszołch, a rŏd bych bōł poznać co mianuje a skōnd sie wziynło. A drugie to “gyszpant”, ftorego niy idzie stosować jedyn do jednego jako “ciekawe”. Gyszpant to moge być czôwiek jak niy poradzi czego doczkać bez przikład: fto wygro szpil kaj 2 manszafty jadōm łeb w łeb abo czy mu sie synek abo cera narodzi, abo czy ôbstoł egzamin abo przepŏd, atd. Winszuja wytrwałości w dalszyj robocie z literackim ślōnskim.

    • Grzegorz Kulik Grzegorz Kulik

      Serwus! Dziynki za uwŏgi! Jŏ po prŏwdzie pisoł te teksty pŏra lŏt tymu, jak żech inakszyj patrzoł i szukołch durch słōw, coby na siyła było dalsze ôd polskigo. Wybŏczcie, że sie czepiōm, ale tyż sie spytōm – ta pisownia “czôwiek” to niyma literōwka, pra? Bo rozchodzi sie ô to, że “Ô” we nagłosie na przodku słōw (“ôkno”, “ôko”) to niyma to samo, co “ło” we słowie “czowiek/człowiek”. Co nojlepsze, Ślōnzŏki kejś używali tego wschodnigo “Ł”, co sie nōm kojarzi z Kresami, i jakby my gŏdali we 1850 roku, to inkaszyj by my wymŏwiali “ô” (“uo”), a inakszyj “ło” (take choby “lo”). Ô tym idzie poczytać we ksiōnżce “Zarysy życia ludowego na Szląsku” L. Malinowskigo. Pozdrŏwiōm!

      • Marek Marek

        Habe die Ehre

        Add 1) Ja “czôwiek” bōło ekstra napisane bez “ô”, skisz tego co u mie sie gŏdŏ, bez tego źwiynku “ł” przed “o”-> “czowiek” a tak richtig to “cowiek”, podobnie mŏ sie ze “pôt”. “pot” abo “gowa” pisać tyż je źle bo we niykerych rejōnach wymŏwiajōm te “ł”. No i tyż coby sie “pot” ze czoła ze “potym” na zŏpociu niy mylōł. Tipuja, że podug szlabikŏrzowego szryftu śmiy być napisane “zŏpłociu”, zŏlyca trochã ze tym zapisym bez “ô” we wyrazach typu “gôwa”, “czôwiek”, “pôt”. Olesch we swojy transkrypcji gŏdki spod Anabergu stosuje jednakŏ buchsztaba dlŏ zapisu we nagłosie “ô” i we słowie “człowiek”. Badania sōm ze lŏt 1930’ch, nŏjstarszyjsze ôsoby badane mōgły być rodzōne wele lŏt 1850’tych 1860’tych. Najada to rŏd poczytōm, miarkujecie czy we tyj ksiōnżce ôd Malinowskigŏ je transkrycpjŏ fonetycznŏ?

        Trochach niystey zjechoł na chopskŏ filozofiã, ale zato żech doszoł do rezultatu, co zapis”czôwiek” mo swoje wady niy do ôbyjsciŏ. Wōl niy wōl ale ôstało chyba ino pisać “człowiek, płot, głowa”.

        Add 2) Inszym punktym ftory mie rajcuje, jakoch, że je ze rejōnu kaj sie syczy, je zapis: “tyż” zamiast “tysz”. “Jak jŏ tyj dziŏłse psajã ksiōnski cytać” sie wymŏwio pod Ôpolym, trochã manij konsykwyntnie je wele Radziōnkowa: “Jak jŏ tyj dziołsze pszajã ksiōnszki cytać” czy te radziōnkowskie syczynie sie do iberhaupt akuratnie ôpisać to je jeszcze inszy fant.

        Tera eźli zŏpis ślabikŏrzowy by bōł:

        “Jak jŏ tyj dziołsze pszaja ksiōnszki czytać”

        to pod Ôpolym by sie ino powiedziało, co “sz”, “cz”, sie wymŏwio jak “s”,”c”

        wele Radziōnkowa to trochã barzij skōmplikōwane: polōnczynie “szcz” czytōmy jak “sc”, “cz” jak “c” a “sz” ino we wygłosie jak “s/z”.

        wyjōntki tyż sōm, czasym ze ôgōlnoślōnkigo źwiynku „sz” robi sie niy „s” a „z” abo „ś”, germanizmy raczy ôbchowōjōm „sz” ale tyż niy wszyndy, kaj jŏ miyszkōm to sie gŏdŏ tysz „śrank/śrancŏk” a niy „szrank/szrancok?”

        wedug tendyncji jak je tera to by to bōło zapisane “Jak jŏ tyj diołsze przajã ksiōnżki czytać” we tyj wariancie mi sie zdo ciynżyj wyeklerować pojakiymu “rz” we “przajã” sie czytŏ jak “s” a “ż” we “ksiōnżka” tysz jak “s”.

        Dostosōwanie pisownie pod sysokōw, to by bōło kupa utropy we kodyfikacji. I tyż by sie natrefiyło pora problymōw a zwyki ze j. polskigŏ by bōło ciynżkŏ pszymōc. Pewnŏ rōżnice we zapisie tych samych źwiynkōw by rezultowała na problymy we ôpanŏwaniu poprawnyj pisownie we ôbiuch jynzykach, wōl niy wōl cza san tyż ôbstoć przi polskij wariancie, ewentualnie porobić pora klarownych wyjōntkōw, jak we polskim ze „pszczoła”

        Add 3) Stary zapis bez “Sz” a niy bez “Ś” we słowie “Szlōnsk” tysz mi sie podobo, nawet pasuje do skrōtu ze Ethnolouge szl. A mŏ tyn fortajl co skrōty by wylazōwały snadniyjsze/ajnfachowniyjsze b.p. : Rada Jynzyka Szlōnskigŏ RJS, niy wiã co tam by RAŚ padoł kej by sie po szlōnsku eR-A-eS mianōwali. Pisanie Szlōnsk bez “Sz”mŏ tyż swoje historyczne ôdbicie. Jak już rŏz tak pisali to niy widzã problymu coby nazŏd tak pisać.

        Add 4) Ździebkoch sie rozpisoł, nale tysz je ku tymu przileżytoś, te “pisanie coby bōło dalsze ôd polskigo”, to je chyba tako choroba bez ftoro kożdy, przełazi/-ziōł fto sie biere za pisanie po ślōnsku. Ciynżko tyż już je naszym modym generacjōm ôddzielić kere słowo je ślōnskie, a kere je polskie ze ślōnskōm wymŏwōm. Bezto ôpiyrōm swōj słowozbiōr ô słownik Olescha. Je to narazie nŏjlepsze co mi wpadło we grace. Je to mōj filter miyndzy tym słowozbiorym ftory mōmy pospołu (abo fest podobny) ze polskim a tym słowozbiorym ftory ślōnski niy je. Wyciepōwanie słōwek ftore już za staryj piyrwy były u nŏs we uzusie a tworzōm nŏsz systym jynzykowy je gupotōm. No chyba docie mi prawie, co niyftore teksty pisane po “ślōnsku” sōm tak szpotlawe, że aż cowiek sie musi zgorszyc kej to czytŏ. Słowa jak chodzby : pisać, mŏwa, tu, bardzo, rozumiec, grać, dupa, szkoła, koza, ksiōńżka, to sōm słōwa szlōnskie ôd staryj piyrwy, ale niykerym sie ône niy widzōm. Koheryncjŏ jynzykowŏ je czansto poturbowanŏ, choby se ôbrać za bajszpil słowo szpilać/szpilować ftore niykerzy se uznali za jedyne słuszne ślōnskie a słowo „grać” za „polonizm” i bezto se go niy używajōm, ale podobo im sie słowo „graczki” bo je inksze ôd polskigo „zabawki” to se go używajōm i to je to co mianuja brakiym koheryncji jynzykowyj, źgŏ po slypiach co „grać” a „graczki” przinŏleżōm do jednego systymu jynzykowego, ale niyftory sie to niy widzi. Że wyrazy „grać” i „graczki” sōm tajlōm słowozbioru ślōnskigo, besztyjtiguje to kożdy porzōnny słowozbiōr całościowy, chociŏżby Olescha. Teksty Steuera pewnikiym sōm tyż koheryntne i beztŏ sie nadowajōm do tego co jo se nazywōm filtrowaniym. Tako filtracjŏ to mocka roboty, ale rezultaty doś fajne sōm. Takie stworzynie jednego dykcjōnŏrza ftory bazuje na materialiach poru dobrcyh koheryntnych słowozbiorōw jak R. Olescha, F. Steuera, K. Waniek możno W. Lazika czy kogo inszegŏ wertownegŏ.

        Add 5) Widzã, ż czanstŏ je pisane „pō” mjast „po” b.p.: „pō naszymu” je to poprane w synsie czy je tam tyn źwiynk miyndzy „o” a „u”?

        Add 6) Tyż, żech słyszoł We „Chwila z gŏdkōm” ô rezygnacji zŏpisu „ŏ” we prefixie „noj” (nojlepszy/nolepszy/nełlepszy/nołlepszy) mie by sie tam widziało „ŏ” (nŏlepszy)bo co regiōn to inakszyj wymŏwiŏ tyn prefix.

        Podrŏwiōm zaś nazŏd, mōm nadziejã co niy gorszã, bo dŏ prŏwdy to niy mōj cel.

Ôstŏw ôdpowiydź do Marek Pociep ôdpowiydź

Twoja adresa email niy bydzie ôpublikowanŏ. Wymŏgane pola sōm ôznŏczōne *